IFFR | Verwacht geen klassieke zombies, bloed of jacht op hersenen: de levende doden in Mati Diops ATLANTIQUE jagen heel andere zaken na. Ze willen rust en een echt afscheid, na hun op voorhand gedoemde zoektocht naar een betere toekomst.
De Franse actrice/regisseur Mati Diop reisde zo’n vijtien jaar geleden naar Senegal om te ontdekken waar haar vader vandaan kwam. Ze arriveerde op een moment waarop veel jongeren juist weg wilden. Nou zit migratie diepgeworteld in West-Afrikaanse samenlevingen, bewijst een gezegde in het Fula: ‘Als je een zoon hebt, laat hem vertrekken. Hij komt terug; ofwel met geld, ofwel met wijsheid, ofwel met allebei.’ Maar deze jongeren riskeerden hun leven. In kleine bootjes trokken ze naar Europa: niet via de woestijn, via Libië en de Middellandse Zee, maar de uitgestrekte Atlantische oceaan op, via de Canarische eilanden naar Spanje – een route die na opgeschroefde zeepatrouilles van Frontex niet lang te volgen bleef. Een levensgevaarlijke onderneming, of, zoals iemand Diop vertelde: ‘When you make the decision to leave, you’re really already dead.’ Diop maakte er in 2009 de korte documentaire ATLANTIQUES (met een s) over.
Een van de verhalen inspireerde haar tot het schrijven van haar speelfilmdebuut ATLANTIQUE. Een jongen die de oversteek had gemaakt was teruggekeerd en vertelde dromerig over medereizigers die in zee waren verdwenen, veranderd in vissen. Misschien had hij de feiten in zijn hoofd aangepast om er mee om te kunnen gaan, maar door zijn verhaal zat er vanaf het begin af aan een bovennatuurlijk element in Diops film. En deze magische invulling van een harde realiteit maakt dat je de tragiek, van wat een verdwijning van een geliefde met achterblijvers kan doen, des te sterker voelt. Want wat wij in Europa zien, is niet het hele verhaal. Diop wilde laten zien hoe mensen tot zo’n keuze worden gedreven, maar ze wilde vooral het perspectief tonen van de mensen die achterblijven, van de vrouwen van deze jongemannen. Soms zonder dat ze wisten dat hun geliefde zou vertrekken – zodat je ze nooit kunt ompraten, en je nooit afscheid kunt nemen.
Het verhaal speelt zich af in Dakar. Souleiman werkt op een bouwplaats, maar hij en zijn collega’s zijn al maanden niet betaald. De baas is er steeds net niet, is op reis, heeft het geld niet achtergelaten, is niet bereikbaar. Terug richting de stad, opeengepakt in een pick-up truck, staart Souleiman naar de zee, naar de horizon waar alles achter kan liggen. Hij denkt aan een uitweg, aan een beter leven, terwijl achter hen de futuristische wolkenkrabber in aanbouw boven de stoffige weg uittorent. Na het werk zoekt hij zijn liefje Ada op, die uitgehuwelijkt is aan de rijke Omar, om haar familie vooruit te helpen. Stiekem zoenen ze op het strand, maar Souleiman is met zijn hoofd ook ergens anders. ‘Je kijkt alleen naar de zee, niet naar mij’, zegt Ada. ’s Avonds klimt ze uit het raam om bij een bar aan het strand te dansen, maar ze vindt er alleen meisjes. De jongens zijn weg, hoort ze. Uitgevaren. De jonge vrouwen zoeken troost bij elkaar, want ze weten dat wie de oversteek maakt, weinig kans heeft om terug te komen – althans niet levend. De groene lichtjes van de nachtclub dwalen als sterren over de muren, over hun treurende gezichten. Alles voelt leeg. De achtergebleven jonge vrouwen, maar ook hun lege kamers, waar de wind zachtjes naar binnen waait, en de altijd aanwezige zee, tegelijk betoverend, veelbelovend, onheilspellend, oneindig. Alles schreeuwt om opvulling. Het kleine lichtje op de wolkenkrabber wordt in de nacht een baken, dat lijkt aan te geven dat deze kust en de mensen zijn blijven bestaan. Als Ada met Omar trouwt, bewonderen haar vriendinnen haar slaapkamer: groot, wit, met marmeren tegels – waarom is Ada niet blijer? Dit is immers de jackpot. Dan, in de nacht ontvlamt het huwelijksbed. Mensen zeggen dat Souleiman is gespot. Een jonge recherche leidt het onderzoekt, en verdenkt Ada van medeplichtigheid. Maar Souleiman was uitgevaren. Zijn de jongens teruggekeerd? Ada klampt zich vast aan hoop en herinnering. Wat overblijft is een schim, of in het geval van ATLANTIQUE: een teruggekeerde djinn, die zijn laatste zaken komt afhandelen.
De muziek in de film is onderdeel van de vertelling. Diop zei over de Senegalese muzikant Fatima Al Qadiri: ‘Ze creëert een magische hybride tussen de Arabische muziek van onze voorouders en elektronische beats en synthesizers. Voor mij, als vrouw met een diverse culturele achtergrond, voelt die hybride haast als een persoonlijk manifest.’ De muziek is atmosferisch, bromt, zwelt aan en dimt weer tot een subtiel thema. De muziek zorgt voor een dromerige, soms spookachtige sfeer, in stadswijken waar de zon nooit helemaal door de smog heenbreekt. Vluchtig maar ook indringend, het trekt aan je. Zo verdrinkt tijdens het bruiloftsfeest van Ada het feestgezang in de muziek van de soundtrack. Ada is er duidelijk niet bij met haar hoofd en hart. Altijd is daar die andere wereld die had kunnen zijn, en het gemis, het verlangen naar haar verdwenen geliefde. De weg naar een beter leven voor Ada en haar familie, is haar uithuwelijking aan de zoon van een rijke familie. Ada is maagd, en dat is haar rijkdom. Souleiman zag geen andere optie dan zijn leven te wagen. Maar ze blijven verbonden, als star-crossed lovers, tot Ada uiteindelijk toch afscheid neemt.
Mati Diop werd met haar speelfilmdebuut als eerste zwarte vrouwelijke regisseur opgenomen in de festivalcompetitie van Cannes en werd genomineerd voor de Gouden Palm. Ook won ze de juryprijs. Maar ze zette er vraagtekens bij: ze wil dat haar film wordt gewaardeerd voor wat die is, niet vanwege wat zij als maker representeert. De verhalen die ze ontdekte op zoek naar haar roots, van migranten tussen twee werelden, resoneren overal. ATLANTIQUE is een dubbele wereld. Een realistisch en tegelijkertijd magisch tussenland, tussen verleden en toekomst, tussen vastklampen en loslaten, tussen de wreedheid en de oneindige belofte van de zee, van een nieuwe horizon.
Distributeur: Cinéart. Bioscooprelease: 13 februari (NL). Copyright Henriëtte Poelman. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Online gepubliceerd op 1 februari 2020.
