MONOS, in april nog de openingsfilm van Imagine, is zo’n unieke cinema-ervaring die alle hokjes en genres lijkt te overstijgen. Maar niet iedereen kan daar wat mee…
Toen er op ons redactieforum werd geopperd om Alejandro Landes’ MONOS te recenseren voor onze website, kwamen er al snel reacties met de vraag of de film wel paste bij Schokkend Nieuws en of Imagine geen verkeerde keus had gemaakt in het programmeren ervan. Je kunt je natuurlijk afvragen of MONOS een ‘genrefilm’ is. Op het eerste gezicht is het geen horror-, sciencefiction- of fantasyfilm. Maar wat is het dan wel?
Zonder de context van de film te kennen zou je er misschien in kunnen trappen dat het hier gaat om een postapocalyptisch verhaal. We volgen een groep pubers in een afgelegen gebied hoog in de bergen van een Latijns-Amerikaans land. Ze wonen in unheimische bunkers en het landschap is in mist gehuld. Deze groep wordt op spartaanse wijze getraind door een gespierde dwerg. Een oudere Amerikaanse vrouw maakt een ietwat verdwaalde indruk in dit gezelschap en wordt door de kinderen Doctora genoemd. De focus van dit zooitje ongeregeld ligt op overleven en vechten. Daarna is het een kwestie van het verdrijven van de verveling met drugs of het spelen van seksueel getinte spelletjes. Van de beschaving zoals wij die kennen is niks te merken daar hoog in de bergen.
Deze onwerkelijke setting, die adembenemend wordt gevangen door het camerawerk van de Nederlander Jasper Wolf, is wel diep en onlosmakelijk geworteld in de werkelijkheid. De pubers zijn kindsoldaten die horen bij een guerrillagroep en de Amerikaanse vrouw is door hen gegijzeld. We zitten in het hedendaagse Colombia, waar gewapende milities al decennialang in een strijd zijn verwikkeld met de regering. Een mini-oorlog die op Wikipedia bijna eufemistisch wordt omschreven als een asymmetric low-intensity armed conflict. De pubers zijn het kanonnenvoer voor deze asymmetrische strijd, maar ze worden ook gegrepen door de verleidelijke vreemdheid van hun omgeving en de constante spanning die oorlog met zich meebrengt. Regisseur Alejandro Landes hanteert geen opdringerige verhaallijn en de focus ligt meer op hoe de groep zich door de tijd heen ontwikkelt dan op een individueel personage. Zijn losse manier van vastleggen probeert vooral de bijna surrealistische ervaring van oorlog zo goed mogelijk te weerspiegelen.
Ergens zou je als kritiek kunnen hebben dat MONOS oorlog esthetiseert, maar de werkelijkheid is dat de gruwelijkheid van oorlog net zo goed aantrekt als afstoot. In Dispatches -zijn hallucinante verslag van zijn tijd in Vietnam- bekent journalist Michael Herr dat hij het conflict van dichtbij wilde meemaken wegens violent and adolescent emotions. In een interview somt hij het taboe met betrekking tot oorlog ook mooi op: ‘The fact that one experiences so much beauty and so much pleasure in a situation that is commonly thought of as being unbelievably horrible and ghastly is still a problem for the western mind to deal with.’ In MONOS wordt die tegenstrijdigheid sterk verbeeld. Toch probeert de film ook dieper te gaan en andere paden te verkennen. Op momenten is deze psychedelische film een betere en intensere versie van ANNIHILATION. Landes doet eigenlijk voor oorlogsfilms wat Jonathan Glazer met UNDER THE SKIN deed voor sciencefictionfilms. De link tussen de twee is dat Mica Levi een net zo bedwelmende soundtrack maakte voor MONOS, die perfect past bij de sfeer en de beelden.
Je zou MONOS ook een knettergek-in-de jungle-film kunnen noemen. En daarmee valt hij in de lijn van het oeuvre van Werner Herzog en dan vooral zijn AGUIRRE, DER ZORN GOTTES, die zich ook afspeelde in de Latijns-Amerikaanse wildernis. Francis Ford Coppola’s APOCALYPSE NOW ligt ook voor de hand, net als William Friedkins SORCERER. Films waarin een onverzoenlijke jungle en de ruwe natuur een omgeving zijn waar de mens zichzelf verliest of juist allerlei verboden oerinstincten in zichzelf ontdekt.
En net als bij die films werkt MONOS meer als een immersieve ervaring dan als een conventioneel verhaal met een duidelijk verloop. Vergelijk het met TIGERS ARE NOT AFRAID waarmee de film veel thematische overlap heeft: beide films gaan over een gewelddadige situatie in een Latijns-Amerikaans land, de focus ligt bij kinderen en ze maken allebei gebruik van een magisch-realistische stijl. Toch is TIGERS ARE NOT AFRAID nog redelijk conventioneel in de afwikkeling van het verhaal en op momenten sentimenteel. MONOS is veel vreemder en voelt als een combinatie van een hardnekkige tropenziekte en een paranoïde paddotrip.
Maar laten we dan toch terugkomen op de vraag of dit wel een Imagine- of Schokkend Nieuws-film is. Voor mijn geld is MONOS vreemder en verrassender dan sommige genrefilms die ook dat effect willen bereiken door middel van fantasie of gruwelijkheid. Is dit dan niet bij uitstek een freak die een plek aan tafel verdient op een festival voor fantastische cinema?
Ik kan het ook anders beargumenteren. In de jaren zeventig ontstond in New York het midnight movie circuit. Films zoals ERASERHEAD en EL TOPO werden toen gedraaid voor een select publiek van extreme cinefielen. Een van de films die wordt gezien als een beruchte midnight movie was Fernando Arrabals VIVA LA MEURTE. Een film die gaat over oorlog, een psychedelische stijl gebruikt en zwaar werd beïnvloed door het surrealisme. MONOS is in veel opzichten vergelijkbaar.
MONOS is dan wel een ‘artistieke’ film, maar toch zie ik het oude en respectabele filmhuispubliek hier niet echt van smullen. Nu is het zo dat niet elke arthouse/genrefilm-hybride werkt. Er zijn genoeg films die last hebben van het enhanced-syndroom: het respectabel maken van een genrefilm door er een pretentieus sausje overheen te gooien. Voor mij is MONOS toch van een heel andere orde. Het is een film die terugkijkt naar de filmgeschiedenis maar ook iets nieuws toevoegt. Het is een film die verankerd is in de keiharde werkelijkheid, maar die ook ontstijgt en je de realiteit op een verhoogde manier doet ervaren. Een citaat van Pedro Almodóvar over de net zo onclassificeerbare cultfilm ARREBATO komt bij mij naar boven: ‘Pure image, full of meaning, without the burden of fiction.’
Op festivals en in filmpublicaties moeten we ruimte geven aan dit soort films en filmmakers. Ze vallen in een traditie van het vreemde, bizarre en onconventionele, maar ook in een traditie waarin de grenzen van film worden afgetast en verlegd. Waarom zouden wij als gepassioneerde filmbuitenbeentjes deze fantastische film buitensluiten? Het antwoord is natuurlijk dat wij dat niet moeten doen en MONOS met liefde en trots moeten omarmen als een van ons.
Distributie: Gusto Entertainment (NL: 5 september, BE: onbekend). Copyright George Vermij. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Online gepubliceerd op 6 september 2019.
