VOORPRET | Op 15 december opent EYE de tentoonstelling Jan Svankmajer – The Alchemical Wedding. Je kunt tot en met 3 maart genieten van de films en kunst van de Tsjechische surrealist in het filmmuseum in Amsterdam-Noord. Als opwarmertje: vijf korte films van Svankmajer.

Naast klassiek geworden speelfilms als ALICE / NECO Z ALENKY (1988) en FAUST (1994), maakte Svankmajer meer dan 25 korte films. Alle shorts van 1965 tot 1992 werden in 2005 verzameld op de dubbele dvd THE COLLECTED SHORTS OF JAN SVANKMAJER. Wie geen bezwaar heeft tegen onscherpe, vaak groezelige beelden vindt bijna alle Svankmajer-filmpjes ook gewoon op YouTube. Maar opgelet: met Svankmajer is het zoals met goede poëzie: overdaad schaadt. We pikken vijf sleutelmomenten uit het hele repertoire.

DIMENSIONS OF DIALOGUE (1982)

Svankmajers beroemdste korte werk is zonder twijfel DIMENSIONS OF DIALOGUE / MOZNOSTI DIALOGU uit 1982. De korte film betekende Svankmajers comeback na het filmverbod dat hem door de Tsjechische communistische partij werd opgelegd, en was meteen ook zijn internationale doorbraak. Hij won er diverse prijzen mee, waaronder de Gouden Beer voor beste korte film op het filmfestival van Berlijn.

DIMENSIONS OF DIALOGUE is een metaforische triptiek over het onvermogen tot communicatie, een van zijn geliefde en terugkerende thema’s. In het eerste, erg Arcimboldiaanse deel, zien we hoe twee figuren – opgetrokken uit huis-, tuin, en keukengerei – als eenzame cowboys tegenover elkaar staan. Het gevecht wordt niet beslecht met het snelste geweerschot, maar door elkaar snel op te eten en vervolgens weer uit te braken. De figuren transformeren tot ze er nagenoeg identiek uitzien. Svankmajers boodschap lijkt duidelijk: als je maar lang genoeg elkaars mening herkauwt krijg je uiteindelijk het soort eenheidsworst dat sommige (communistische) landen graag uit hun politieke machinerie draaien. Een statement dat staat als een huis.

Het tweede deel begint hoopvol. Een man en vrouw van klei kijken elkaar verliefd aan en geven zich over aan een gepassioneerd liefdesspel. De vrucht van hun liefde is een klein, amorf gedrocht dat geen van beiden echt lijkt aan te staan. Svankmajer is genadeloos scherp in zijn observatie dat een compromis geen lang leven beschoren lijkt. De conclusie is onvermijdelijk: de twee tegengestelde visies ontvlammen in woede en vernietigen elkaar.

Iets luchtiger van toon is het derde deel, een little comedy of errors waarin twee figuren elkaar in eerste instantie perfect lijken aan te voelen. Biedt de ene een potlood aan, dan komt de ander snel met een puntenslijper. De twee figuren lijken op dezelfde golflengte te zitten – brood en kaas, schoen en veter – maar algauw loopt het mis: tandpasta belandt op de boterham en een potlood wringt zich in een tandpastatube. De twee figuren zijgen tenslotte uitgeput neer: er is geen begrip, enkel onbegrip. Tussen spreken en horen zit zoveel ruis dat de boodschap zelden of nooit aankomt. Svankmajer lijkt hier te knipogen naar de filosoof Ludwig Wittgenstein, die nog een stap verder ging: wat niet uitspreekbaar is, bestaat ook niet.

De ironie is dat Svankmajer het zelf nooit opgeeft zijn eigen boodschap kenbaar te maken. Die boodschap is nooit eenduidig maar altijd multi-interpretabel. Wie snel een verklaring wil geven aan Svankmajers korte films loopt op onstabiele stelten en dreigt op de grond te belanden. Zoals je in een experimenteel gedicht de woorden moet optillen om te kijken welke betekenis eronder verscholen zit, zo toont Svankmajer niet altijd wat hij bedoelt. Als kijker moet je soms een keertje rond het thema draaien, het van een afstandje bekijken, en dan je mening herzien. Of er gewoon je eigen betekenis aan geven.

DARKNESS/LIGHT/DARKNESS (1989)

In dit ingenieuze filmpje rollen twee lichaamsdelen een kleine kamer binnen: eerst een hand, daarna twee oogbollen. Vervolgens kloppen een paar oren en een neus aan de deur. Het lichaam schuift in elkaar als een groteske puzzel, maar hoe vollediger het wordt, hoe kleiner de kamer lijkt te worden. Op het eind houdt het lichaam geen bewegingsruimte meer over.

De betekenis? Misschien wil Svankmajer ons duidelijk maken dat hoe uitgewerkter een idee of concept wordt, hoe minder ruimte er is voor verandering of beweging. Of misschien laat hij de achteloze kijker wel in de perfect opgestelde val trappen met de boodschap dat een volledig beeld nauwelijks of geen interpretatie toelaat. Dat is dan een welgemikte sneer naar iedereen die het lef heeft kunst te verklaren.

DOWN TO THE CELLAR (1983) EN JABBERWOCKY (1971)

DOWN TO THE CELLAR / DO PIVNICE uit 1983 wordt wel eens Svankmajers korte vingeroefening genoemd voor de speelfilm ALICE / NECO Z ALENKY uit 1988. De tocht die het kleine meisje naar de kelder moet ondernemen om daar aardappelen te gaan halen, is een Freudiaanse afdaling in het onderbewuste. Nergens is het zo donker en eng als in een kelder waar vreemde geluiden en voorwerpen tot leven komen. De film kan beschouwd worden als een handleiding voor studenten die frame voor frame de surrealistische kunst willen ontrafelen. Dat kan ook gezegd worden van JABBERWOCKY / ZVAHLAV ANEB SATICKY SLAMENÉHO HUBERTA uit 1971 waarin Svankmajer kinderspeelgoed associatief laat verschijnen op het kindergedicht van Lewis Caroll: ‘Twas brillig, and the slithy toves did gyre and gimble in the wabe…’

FOOD (1992)

Vanaf midden jaren negentig concentreerde Svankmajer zich op zijn vier lange speelfilms. Zijn voorlopig laatste korte film is FOOD / JIDLO uit 1992. In het segment Breakfast lijkt Svankmajer nog maar eens de depersonalisering en individualisering van de maatschappij door de mangel te draaien. Wanneer twee mensen aan de ontbijttafel zitten, wordt de ene letterlijk een machine. Drie muntjes erin, een draai aan het oor, een duwtje in het rechteroog en uit zijn borstkas verrijst een vernuftig mechanisme waaruit een broodje worst komt.

Nog deprimerender wordt het wanneer blijkt dat die handeling zich voortdurend blijft herhalen. De man die net gegeten heeft wordt immers de nieuwe machine. In een hallucinant eindbeeld toont Svankmajer een glimp achter de deur van de hoogst ongezellige ontbijtkamer waar een ellenlange mensensliert op het ontbijt wacht. Misschien vat dat sombere beeld nog wel het beste samen hoe uitzichtloos, vervelend en wanhopig het Svankmajeriaanse universum is.

Jan Svankmajer The Alchemical Wedding
15 december 2018 t/m 3 maart 2019
EYE
IJpromenade 1
1031 KT Amsterdam

Dit is een bewerking van een artikel dat eerder gepubliceerd werd in Schokkend Nieuws #75, najaar 2007.