Twee jaar geleden wijdde Schokkend Nieuws een special aan de Japanse animatiefilm, oftewel anime. Mijn bijdrage over Hayao Miyazaki was gebaseerd op een deel van diens oeuvre, omdat nog niet alle titels beschikbaar waren op dvd. Met het op het Britse Optimum-label verschenen tweetal LAPUTA: CASTLE IN THE SKY (TENKU NO SHIRO LAPUTA, 1986) en MY NEIGHBOUR TOTORO (TONARI NO TOTORO, 1988), is nu vrijwel alles van Miyazaki op dvd voorhanden.
[Gezamenlijke bespreking van LAPUTA: CASTLE IN THE SKY en MY NEIGHBOUR TOTORO]
Met CASTLE IN THE SKY (in de VS stuitte de volledige titel op problemen in verband met de Spaanse betekenis van ‘La puta’, oftewel ‘de hoer’) bevinden we ons op vertrouwd Miyazaki-terrein. Na een bedrieglijk antiek ogende titelsequentie in 19de eeuwse gravurestijl, belanden we midden in een gevecht op grote hoogte. Een Jules Verne-achtig luchtschip met aan boord de 13-jarige Sheeta, wordt aangevallen door piraten, waarbij de eerste in de commotie overboord slaat. In plaats van kilometers lager te pletter te slaan op aarde, maakt ze een zachte landing. Het kristal dat aan een kettinkje om haar nek hangt blijkt de zwaartektacht te kunnen weerstaan. Samen met de wees Pazu beleeft ze vervolgens avonturen, beginnend met een dolle rit op een spoorbaan die zich door een onmogelijk diepe kloof slingert, en eindigend in het ‘luchtkasteel’ uit de titel, dat zich in het binnenste van een kolossale wolk bevindt.
Behalve een enerverende animatiefilm is CASTLE IN THE SKY ook het verhaal van een zoektocht naar de eigen identiteit, waarbij het personage tegelijk een stap in de richting van volwassenheid zet. Zoals wel vaker bij de Japanner speelt de ontdekking van dat eigen ik zich in een vreemde, sprookjesachtige omgeving af. En natuurlijk wordt er weer veel gevlogen in de film. Daarnaast houdt Miyazaki zijn publiek voor dat we, bij al het goeds dat de techniek ons brengt, de natuur in ere dienen te houden. Niet voor niets spat aan het slot het mechanisme onderaan het zwevende kasteel in duizend stukken uiteen, terwijl de reusachtige boom er bovenop ongedeerd blijft.
Gelukkig is Miyazaki meer entertainer dan docent en is de boodschap in zijn werk zelden overheersend. CASTLE IN THE SKY, de eerste productie van zijn samen met Isao Takahata gestichte Ghibli Studio, is een familiefilm in de beste zin van het woord: voor alle leeftijden. En zoals wel vaker zijn de stillere momenten in de film misschien nog wel indrukwekkender dan de met meesterschap uitgevoerde achtervolgingen en Alice in Wonderland-achtige duikvluchten in vreemde werelden.
MY NEIGHBOUR TOTORO van twee jaar later laat zich eveneens makkelijk herkennen als een echte Miyazaki. Kinderen op weg naar volwassenheid, de louterende aanwezigheid van de natuur, een magische wereld die naast de onze bestaat, de (zoals altijd vervulde) wens zich al vliegend van het aardse los te maken – alle vertrouwde elementen zijn aanwezig, maar op veel kleinere en intieme schaal dan in de voorganger.
De tienjarige Satsuki en haar jongere zusje Mei verhuizen met hun vader naar het platteland, terwijl moeder met een niet nader genoemde aandoening in het ziekenhuis achterblijft. Op de zolder van hun nieuwe huis maken de kinderen kennis met een legertje roetbolletjes dat sterk doet denken aan de vrolijk de oven in marcherende kooltjes uit het latere SPIRITED AWAY (2001). Langzaam maar zeker raken de zusjes vertrouwd met de wereld van huisgeesten en, vooral, bosgeesten die zich uitsluitend aan kinderogen vertonen (een simpele maar doeltreffende metafoor voor de kinderlijke fantasie). Een grote wollige kat doet dienst als bus, inclusief raampjes en donzige zitplaatsen, maar de belangrijkste figuur is Totoro zelf, een groot, goedaardig knuffeldier dat tussen de wortels van een reusachtige boom leeft.
In MY NEIGHBOUR TOTORO verweeft Miyazaki de wereld van de kinderen en hun alledaagse besognes, zoals de zorgen om moeder, op terloopse wijze met die van de bosgeesten. Weer valt op hoe knap de regisseur voor de hand liggende valkuilen en clichés weet te vermijden. Er is geen spoortje vals sentiment of hoogdravendheid te bespeuren in de film, en de bosgeesten behouden, ondanks hun hoge aaibaarheidsfactor en behulpzame gedrag, hun mysterie. Snedige dialogen tussen kinderen en sprookjesfiguren, zoals in Amerikaanse animatiefilms te doen gebruikelijk, ontbreken.
Visueel is de film trouwens een mirakel van detaillering die niet onderdoet voor de precisie waarmee Miyazaki bijna 15 jaar later in SPIRITED AWAY het pension voor geesten en andere sprookjesfiguren zou uittekenen. Wanneer aan het eind van de film Satsuki wanhopig hollend op zoek is naar haar weggelopen zusje, laat Miyazaki het omringende landschap baden in het licht van de ondergaande zon en draagt daarmee de zeldzaam melancholieke stemming trefzeker over op de kijker. Maar al eerder moet deze tot de conclusie zijn gekomen dat MY NEIGHBOUR TOTORO misschien wel hét meesterstuk is uit een toch al zo rijk oeuvre. In de scène waarin Satsuki en Mei ’s avonds onder een paraplu bij de bushalte staan te wachten op de bus die hun vader thuis zal brengen en daar onverwacht gezelschap krijgen van Totoro, openbaart zich de essentie van Miyazki’s genie. Dat onfeilbare vermogen in een bizarre wereld waar avontuur en gevaar de klok slaan, juist met het kleine, intieme en meest alledaagse detail – zoals wanneer Satsuki de in slaap vallende Mei op haar schouders hijst – de grootste ontroering te wekken.
(N.B.: De extra’s op beide dvd’s beperken zich tot de keuze tussen de Japans en de Engels gesproken versie, de mogelijkheid te switchen tussen films en storyboards en het bekijken van de titelsequenties zonder titels.)
Extra’s ***
Copyright Phil van Tongeren. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Origineel gepubliceerd in Schokkend Nieuws #71.
