We hebben er lang op moeten wachten, meer dan zes jaar, maar de nieuwe film van Martin Koolhoven is het waard. De wrede, sombere western BRIMSTONE is niet minder dan een meesterwerk.
“But to the cowardly and unbelieving and having become abominable and murderers and the sexually immoral and sorcerers and idolaters and all liars, their portion is in the lake burning with fire and brimstone”. In de Nederlandse Statenbijbel wordt “brimstone” in Openbaring 21:8 vertaald als “sulfer”. Wij zeggen tegenwoordig zwavel – en dat is beslist de geur die deze film de bioscoopzaal indrijft. De angstaanjagende, duivelse dominee van brimstone, met verve gespeeld door Guy Pearce, wasemt bezetenheid, vrouwenhaat en religieus fanatisme.
“Hoed u voor valse profeten!” roept de nieuwe dominee de kleine Protestants-Nederlands gemeenschap toe aan het begin van BRIMSTONE. Het is eind negentiende eeuw. Amerika. De eerste, diep religieuze settlers. “Vergelding zal komen!” schreeuwt hij. Vanaf een van de houten bankjes staart Liz (Dakota Fanning) hem onafgebroken aan. De jonge vrouw – ze kan niet praten en is in het gezelschap van haar man en twee kinderen – zorgt voor een zwangere dorpsgenote die niet lang daarna een miskraam krijgt… in het gangpad van de kerk. “Dit was niet het werk van de Heer,” gebaart Liz. “Dit was de dominee.”
Waarom vreest Liz de dominee zo? Koolhoven vertelt het epische verhaal in vier, niet chronologisch geplaatste hoofdstukken, waardoor ons de antwoorden pas laat bereiken. Het volstaat te zeggen dat haar angst niet ongegrond is. BRIMSTONE kent gruwelijke scènes van geweld, sadisme en moord. Het beeld van de rottende paardenkarkassen, aan het begin van het derde hoofdstuk, kan misschien symbool staan voor de vele scènes die ik hier liever niet beschrijf. Een spoiler is zo gegeven. Dit is het wilde westen zonder lucky Lukes. Hier valt geen eer te behalen in een pistoolduel. Hier moeten ongehoorzame hoeren hangen. UNFORGIVEN (1992), maar dan zonder – al was het zelfs maar een oude en afgedankte – Clint Eastwood.
Die niet-chronologische vertelstructuur is een uitstekende zet, want Pearce’ dominee krijgt daardoor iets van een niet te stoppen natuurkracht of, om in het taalgebruik van de film te blijven, een geprofeteerde straf. Revelation, Exodus, Genesis en Retribution, heten de hoofdstukken. Niet alleen de setting is zwaar-religieus: Koolhoven regisseert ook alsof hij van de kansel buldert. BRIMSTONE voelt op sommige momenten bijna té zwaar.
Maar dat is de film niet. Daarvoor zijn het scenario, dat eigenlijk nooit stilvalt, en de thematiek veel te rijk. Bovendien is het een verademing om een genreliefhebber een film te zien maken zonder metakritiek of relativerende knipoogjes. Het shot dat direct refereert aan THE NIGHT OF THE HUNTER (Charles Laughton, 1955), een van de voor de hand liggende voorgangers van deze film, is eenvoudig gekozen, ontroerend en daardoor veel effectiever.
BRIMSTONE, dat in essentie net zo pessimistisch is over de mens als THE HATEFUL EIGHT, heeft er heel wat minder woorden voor nodig om diepere indruk te maken. De scène aan het begin van het Retribution-hoofdstuk is zelfs beter dan Tarantino’s bejubelde sneeuwscène. Beide regisseurs baseerden zich daarvoor natuurlijk op IL GRANDE SILENZIO (Sergio Corbucci, 1968). De prachtige widescreen-fotografie is van Rogier Stoffers, die op dit moment bezig is met de remake van DEATH WISH. En nu we toch even bezig zijn met het aanprijzen van Nederlands talent in Hollywood: Tom Holkenberg levert een mooi ingetogen soundtrack met klassieke pathos op de juiste momenten.
Tweeëneenhalf uur duurt dit epos en toch voelt het alsof Koolhoven heel compact regisseert. Het geheim is dat hij juist zijn tijd neemt: BRIMSTONE heeft een weldadig rustig tempo en zorgt dat ieder moment emotionele impact heeft. In september verscheen als teaser op het internet een scène waarin een man wordt opgehangen in een toilethokje. Het is slechts een van de vele knappe sequenties. Het westerngenre, Koolhoven kent het als geen ander, leek zo langzamerhand wel gedaan; hij weet er toch nog verschillende iconische momenten aan toe te voegen.
Mooie rollen zijn er voor Carice van Houten en Kit Harington. Pearce worstelt, eerlijk is eerlijk, met een accent dat Nederlanders niet zo geloofwaardig in de oren zal klinken en in het derde hoofdstuk wordt zijn personage net iets té eendimensionaal. Die scène met de darmen is ook onnodig. Maar dat doet nauwelijks af aan het lef en het meesterschap van Koolhoven. Wat vooral indruk maakt, na tweeëneenhalf uur fire and brimstone is dat actrices Emilia Jones en Dakota Fanning nog altijd overeind staan, de laatste meestal acterend zonder stem. Wanneer de eindtitels lopen en BRIMSTONE nog even nadreunt, zijn het hun gezichten en gebaren die de puriteinse duisternis verdrijven.
Distributie Paradiso. NL 12 januari 2017, BE 18 januari 2017. Copyright Barend de Voogd. Oorspronkelijk gepubliceerd in Schokkend Nieuws 123. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Online gepubliceerd op 11 januari 2017.
