BLU-RAY | In een troosteloze industriestad worden kolenschepen aangemeerd. Lopende banden voeren de duistere inhoud van de scheepsruimen aan de gulzige fabrieksovens aan wal. Kolengruis dwarrelt neer op het gitzwarte strand. Een eenzame strandgast stelt zijn radiootje af en tuurt naar de ondergaande zon. Hij neuriet mee met een lied dat hij nooit eerder hoorde: Brasil, la la la la la la la la….
Terry Gilliam (MONTY PYTHON AND THE HOLY GRAIL, TIME BANDITS) was beslist niet in een ‘lala’-stemming toen hij lucht kreeg van Michael Radford’s NINETEEN-EIGHTY FOUR (1984). Gilliam had zijn fascinatie voor Fellini en1984 willen bundelen in een satire met de titel 1984 1/2. Gelukkig is de inspiratie voor iemand met zijn talenten nooit ver weg. Zo drong het poëtische beeld van de man met de radio zich aan hem op toen hij het door kolenstof vervuilde strand van Port Talbot bewandelde. Gilliam besloot dat zijn film de naam van het bekende sambalied zou krijgen: BRAZIL.
GROTESKE BUIZENSTELSELS
Op het eerste oog een bedrieglijke titel. De wereld van BRAZIL lijkt in de verste verte niet op een paradijselijk oord. Gilliam creëerde een absurdistische maatschappij in een tijdperk dat een futuristische variant op de jaren veertig lijkt. Groteske buizenstelsels verbinden overheidsgebouwen, restaurants en huiskamers met elkaar, al is het praktisch nut daarvan een mysterie. Het op orde hebben van paperassen lijkt de eerste prioriteit van burgers, die altijd en overal in de smiezen worden gehouden. Wie niet over het juiste formulier of stempeltje beschikt, kan tot staatsvijand worden verklaard. Leuzen als ‘Don’t suspect a friend, report him’, helpen de argwanende burger een handje.
Sam Lowry (Jonathan Pryce) is een muffe klerk die zich wijselijk gedeisd houdt achter zijn bureau op het Ministerie van Informatie. Zijn enige escapades zijn z’n dagdromen, waarin het getik van de typemachines vervloeit in de orkestrale klanken van Aquarela do Brasil. Op die momenten waant Sam zich een gevleugelde ridder, die heldhaftige daden verricht om zijn ideale vrouw-in-nood (Kim Greist) te redden. Als zowaar een vrouw met exact haar gezicht opduikt in Sams wereld, verzamelt hij alle moed om die vleesgeworden droom na te jagen. In de ijdele hoop dat hij zich ooit zal ontworstelen aan de machinaties van de bureaucratie.
Qua doemscenario’s hoeft BRAZIL niet onder te doen voor NINETEEN-EIGHTY FOUR en Aldous Huxley´s roman A Brave New World. Zelfs in onze dromen zijn we straks niet meer veilig, als Gilliam gelijk krijgt. De ellende is draaglijker dankzij de absurditeit die er in alle lagen van de film duimendik bovenop ligt, van de dialogen en de kostuums tot en met de art direction.
‘FOR MYSELF’
The Criterion Collection heeft zijn twaalf minuten langere director’s cut onlangs digitaal opgekalefaterd met permissie van de meester zelf. Een grote meerwaarde – zoals we van Criterion gewend zijn – is de rijkdom aan production notes, interviews en commentaren waarin je wel een halve dag kunt verdwalen. Wat er aan ideeën sneuvelde in de productie, is hier deels bewaard gebleven. Zo zijn er negen geanimeerde storyboards van droomsequenties die niet meer in de film pasten, zoals een scène met 900 onafhankelijk van elkaar bewegende oogballen waarvoor de set al was gebouwd. Gilliam constateerde dat het niet werkte en elimineerde de scène.
Alles moest gaan zoals hij het bedoeld had en niet anders. Hij signeerde ooit mijn exemplaar van BRAZIL en vroeg me voor wie de dvd bedoeld was. ‘For myself’, antwoordde ik. Gilliam grinnikte en schreef met grote letters: For myself – Terry Gilliam. En inderdaad, hij had geen behoefte om studio’s, het publiek of de filmpers te behagen. Die eigengereidheid bracht hem meer dan eens op ramkoers met medewerkers en studiobonzen. In de documentaire What is BRAZIL? valt opvallend vaak de term ‘nightmare’ wanneer betrokkenen vertellen over de opnames. Co-scenarist Tom Stoppard en Gilliam halen plagerig naar elkaar uit over hun botsende werkwijzen.
Spraakmakender is de één uur durende documentaire The Battle of Brazil, gehost door journalist Jack Mathews die ook het gelijknamige boek schreef. Aan het woord komen onder anderen Gilliam zelf, producent Arnon Milchan en (voormalige) studiobazen van Universal die niet geamuseerd waren over wat er met hun aandeel – negen miljoen dollar – was gebeurd. Smakelijke anekdotes illustreren hoe de sluwe Gilliam een jaar lang guerrillastrijd voerde tegen pogingen van Universal om in Noord-Amerika een sterk ingekorte versie mét happy end uit te brengen. Deze ridicule Love Conquers All-versie van Universal, maakt deel uit van de special features. Noem het een jachttrofee, want anders dan Sam Lowry zegevierde Gilliam uiteindelijk wél over het systeem.
Extra’s: *****
Distributie: Criterion (Import, regio A). Copyright Rob van der Veldne. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Origineel gepubliceerd in Schokkend Nieuws #100, februari/maart 2013.
