Aan de oppervlakte lijkt UNDER THE SKIN een bizarre sciencefictionfilm waarop je maar moeilijk vat krijgt. Wie bereid is om ook onderhuids te kruipen, ontdekt een gelaagde film waarover je uren en urenlang kan discussiëren.
Het boek Under the Skin (vertaald als Onderhuids) van de naar Schotland uitgeweken Nederlander Michel Faber had bij publicatie het voordeel van de verrassing. Toen het in 1999 verscheen, hadden we geen idee wie die vreemde Isserley uit de eerste hoofdstukken eigenlijk was. Ze pikt in de Schotse Hooglanden eenzame lifters op, die ze in haar oude busje met een injectienaald verdooft. De grote plottwist wordt door Faber slechts mondjesmaat gelekt: Isserley is geen mens. Vandaar de pijn aan achterwerk en hand. Daar zaten ooit een staart en een zesde vinger.
ANTIDOTUM
Bij de release van de film speelt dat verrassingselement geen rol meer. De inhoud van het boek is bekend en in interviews maakt regisseur Jonathan Glazer (SEXY BEAST, BIRTH) geen geheim van de identiteit van zijn – in de film naamloze – hoofdpersonage. Glazer toont in de openingsscène hoe een buitenaardse entiteit langzaam menselijke vormen aanneemt. Een stem oefent klanken tot ze menselijk genoeg klinken. Een oog wordt gevormd. Alsof het om een jasje gaat, trekt het uiteindelijk het lichaam van Scarlett Johansson aan. Gelet op de bedoeling – mannen verleiden en verslinden – is dat geen slechte keuze.
Jonathan Glazer werkte tien jaar aan UNDER THE SKIN, al neemt hij zelf het woord bewerking of adaptatie niet graag in de mond. Daarvoor wijkt de film teveel af van het boek. Eerdere pogingen om dat nauwgezet te verfilmen mislukten, ook al was Brad Pitt in beeld voor de rol van Ensel, het andere buitenaardse wezen dat in het boek de boerderij in de Schotse bergen bewoont. Maar hoe langer Glazer het verhaal boetseerde en polijstte, hoe meer hij inzag dat hij naar de kern van de zaak moest. Exit Ensel, exit Brad Pitt, en ook maar meteen exit alle achtergrondinformatie.
Wat overblijft is een antidotum tegen de formulefilm waar Hollywood een patent op heeft. Dat kwam UNDER THE SKIN vorig jaar september tijdens het Filmfestival van Venetië zowel op boegeroep als applaus te staan. Het ontroerde Glazer, die vindt dat een film alle soorten reacties mag uitlokken behalve consensus of onverschilligheid. Geef er maar je eigen betekenis aan, zo lijkt Glazer te willen zeggen. Neem de film zoals hij is, maar draai ‘m rond in je hand, bekijk ‘m langs alle kanten.
THE WOMAN WHO FELL TO EARTH
Wie dat doet ontdekt een hybride film. Aan de ene kant lijkt Glazer een bijna sociaal-realistische film in de stijl van de gebroeders Dardenne of Ken Loach te willen maken. In Glasgow zijn zowel straten als inwoners ruw en lelijk. De mensen filmt hij lallend en brallend na een voetbalwedstrijd van thuisploeg Celtic. Wat we zien is echt. Glazer werkte met een verborgen camera en vroeg pas achteraf toestemming aan wie duidelijk in beeld komt. Aan het begin van de film, wanneer Scarlett Johansson met de roltrap een winkelcentrum induikt, zie je zelfs de blikken van de mannen haar richting uitdraaien. In het busje waarin ze rondrijdt, verstopte Glazer acht minicamera’s. Het bezorgde hem 250 uur aan filmmateriaal, goed voor ruim een jaar in de montagekamer.
De troosteloze setting dient wel degelijk een doel. In de kleurloze stad is iemand met de looks van Johansson immers sowieso al buitenaards, ook al cruiset ze rond in een gammele witte bestelwagen. Deze vrouw hoort hier niet thuis, wat er ook onder haar huid schuilgaat. Ze staat buiten deze samenleving, ongeacht haar intenties.
Het is altijd opletten met grootspraak, maar hier en daar krijgt UNDER THE SKIN het predicaat ‘Kubrickiaans’ mee. Glazer lijkt in het begin van de film nogal opzichtig te knipogen naar HAL 9000 uit 2001: A SPACE ODYSSEY (1968), maar ook qua toon en thematiek leunt de film aan tegen het contemplatieve werk van Stanley Kubrick. Minstens even terecht is de vergelijking met Nicolas Roegs THE MAN WHO FELL TO EARTH (1976), waarin David Bowie een buitenaards wezen speelt dat naar de aarde reist op zoek naar water. David en Scarlett, beiden van een andere planeet.
RONDZWEVENDE HUID
Zodra de zwarte weduwe haar prooi heeft gestrikt, verandert de film compleet van beeldtaal. Rauw realisme maakt plaats voor gestileerde compositie. Je moet het zien om het te geloven: de beelden van de mannen die trapsgewijs wegzinken in een soort zwarte blubber, een (half)naakte Johansson achterna, en vervolgens simpelweg uiteenspatten. Rondzwevende huid als een geknapte ballon. Op andere momenten zien we de personages tegen een felle witte achtergrond, alsof Glazer ze uitspeelt als schimmen op een doek.
UNDER THE SKIN is een film die je minstens twee keer moet bekijken. De eerste keer om het bombardement aan zintuigelijke prikkels te ondergaan. Glazer filmt soms zo mooi dat het pijn doet aan de ogen. De machinale soundtrack van Mica Levi is dan weer een aanslag op het gehoor. De tweede keer heb je ademruimte genoeg om ook narratief en thematisch dieper te graven. Wie UNDER THE SKIN afdoet als een pretentieus staaltje arty-farty kijkt niet verder dan zijn neus lang is. En kijken is het leidmotief van deze film. Het oog speelt een belangrijke rol.
Wat levert dat kijken op? Faber maakte een allegorie op onze vleesconsumptie. De slachtoffers worden in de roman in een gigantische fabriek vetgemest, geslacht, als delicatesse in een pasteitje gedraaid en opgestuurd naar een verre planeet. In de film wordt daar alleen maar naar gehint (op een bepaald moment lijkt een rivier vol vlees voorbij te glijden). Glazer verlegt het accent van prooi naar dader.
Die verandering van focus is belangrijk, want Glazer raakt daarmee de essentie van zoveel genrefilms: de buitenstaander die er eigenlijk bij wil horen. Kijk naar de bizarre ontmoeting die Johansson heeft met de misvormde man, de pogingen die ze onderneemt om menselijk voedsel te eten en, ten slotte en onvermijdelijk, de hunkering naar liefde en seksualiteit. Het ding wil mens worden – ondanks alles. Lukt dat? Of is de alien gedoemd om voor altijd de outsider te blijven?
Het antwoord wordt gegeven in een memorabel slotakkoord waarin zowel alien als mens zichzelf bloot moet geven. Wie denkt dat ware schoonheid van binnen zit, zou wel eens bedrogen uit kunnen komen. Wat onderhuids sluimert is niet altijd even fraai.
Di: A-Film (Release NL: 16 oktober 2014, BE: 25 juni). Copyright Hans Dewijngaert. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Gepubliceerd in Schokkend Nieuws #110, oktober/november 2014.
