Voor welke van zijn op dvd verschenen films Paul Verhoeven ook de commentaartrack verzorgt, zijn enthousiasme lijkt steevast nog even groot als ten tijde van de opnamen zelf. De Amerikaanse uitgave van DE VIERDE MAN, zijn laatste Nederlandse productie voordat hij naar de VS vertrok, is geen uitzondering.
Vanaf de eerste beelden van een spin die in zijn web drie vliegen verschalkt (volgens Verhoeven geinspireerd op de uitspraak ‘God is een spin’ uit THROUGH A GLASS DARKLY (1961) van Ingmar Bergman) overstelpt de regisseur zijn kijkers met verwijzingen naar het werk van collega-filmmakers, filosofen en beeldende kunstenaars, triviale anekdotes, technische uitleg, achtergrondinformatie over de acteurs en schrijver Gerard Reve, maar vooral veel duiding van de beelden en scènes zelf.
Voor wie het vergeten mocht zijn: in DE VIERDE MAN – naar een boekenweekgeschenk van Gerard Reve – is de homoseksuele schrijver zelf (Krabbé) te gast op een literair avondje in Vlissingen. In plaats van naar Amsterdam terug te reizen, overnacht hij in de villa van schoonheidsspecialiste Christine (Soutendijk). Ondanks zijn geaardheid gaat hij met haar naar bed en bereikt zelfs een orgasme door zich in te beelden dat zij ‘een heel mooi jongetje’ is. Wanneer hij de volgende dag een brief en foto van haar minnaar Herman (Hoffman) ontdekt, dringt Gerard er bij Christine op aan dit smakelijke arbeidersjong snel over te laten komen. Herman arriveert en blijkt niet vies van Gerards attenties. Maar de laatste wordt in toenemende mate geplaagd door visioenen van Maria, moeder van God, die hem tracht te behoeden voor naderend onheil. De vondst van 16mm-filmpjes waarop Christine haar relatie met drie verongelukte echtgenoten heeft vastgelegd, doet bij Gerard de afgrijselijkste vermoedens rijzen. Is deze verleidelijke vrouw, net als de spin uit het begin, soms een Zwarte Weduwe die onmiddellijk na de daad haar partner om het leven brengt?
Met Jan de Bont achter de camera, die waar hij maar kon rode, groene en roze invulspotjes neerzette, oogt DE VIERDE MAN als een koortsdroom waarin visioenen, dromen en werkelijkheid voortdurend in elkaar overvloeien. De film zit daarbij boordevol symboliek, die soms rechtstreeks aan Gerard zelf lijkt geadresseerd, zoals de telkens opduikende Maria-figuur, en soms alleen aan de kijker, zoals de bloedrode jurken van Christine. Het maakt van DE VIERDE MAN één groot spel met de toeschouwer, dat volgens Verhoeven vooral bedoeld was om de critici die zijn voorgaande film SPETTERS twee jaar eerder met de grond gelijk hadden gemaakt, een hak te zetten. DE VIERDE MAN moest de indruk van diepzinnigheid wekken, zonder daadwerkelijk diepzinnig te zijn.
Verhoeven en Soeteman slaagden in hun opzet: de film kreeg over de hele linie lovende recensies. Toch moet het tweetal hogere ambities hebben gehad dan alleen het om de tuin leiden van goedgelovige zielen. DE VIERDE MAN is wel degelijk een film die aan het intellect van de kijker appelleert, daarbij inventief met het horror/thriller-genre omspringt, visueel het beste werk van Brian de Palma en Dario Argento benadert, maar met zijn religieuze en homoseksuele thematiek heel wat verder gaat. De bedscène tussen Krabbé en Soutendijk, waarbij hij met zijn handen haar borsten bedekt om de illusie van een beeldschone jongen op te roepen, is en blijft een uniek moment in de filmgeschiedenis. Verhoeven haast zich te zeggen dat DE VIERDE MAN zelfs in Nederland ‘strictly arthouse’ was en dat hij het idee van de mannenverslindende femme fatale in BASIC INSTINCT met meer commercieel succes zou toepassen. Dat mag zo zijn, DE VIERDE MAN blijft toch veruit de interessantste en meest gewaagde van de twee films en vergeleken met het even gelikte als vermakelijke brouwsel van Joe Eszterhas een wonder van diepzinnigheid.
Juist omdat aan ieder shot door Verhoeven en De Bont zoveel aandacht werd besteed (Verhoeven tekende de hele film van tevoren uit in een storyboard) valt het des te meer op dat het beeld op deze dvd-uitgave een tikkeltje onscherp is. Dat kan te maken hebben met de aanpak van De Bont zelf, die vooral in de eerste helft, naast genoemde invulspotjes, veel overstralend natuurlijk licht gebruikt. Tegen het eind, als de sfeer grimmiger wordt en het licht minder gemanipuleerd aandoet, wint het beeld althans aan scherpte.
Behalve het commentaar van Verhoeven hebben de extra’s op deze schijf niet veel om het lijf. Verplichte nummers als een trailer en talent bio’s worden aangevuld met original storyboard art, waarbij de schetsjes van Verhoeven steeds zijn gecombineerd met een bijbehorende film still. Terug dus naar de commentaartrack waarop Verhoeven de noodzaak van een vlekkeloze Amerikaanse uitspraak voor Nederlandse acteurs in Hollywood onderstreept, om vervolgens ontwapenend af te sluiten met: ‘Listen to my accent. Thát’s pretty bad.’ Zo’n man kan een potje bij mij breken.
EXTRA’S ****
Di: Anchor Bay (regio 1) Copyright Phil van Tongeren. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Oorspronkelijk gepubliceerd in Schokkend Nieuws #52, september/november 2001.
